ЦІХІНСКІ

ЦЁТКА

ЦВЯТКОЎСКІ

Самсон

Педагог i асветнік 2-й паловы 18 ст. Месца i час нараджэння невядомы. Праца-ваў дырэктарам Галоўнага народнага вучы-лішча ў Магілёве. У прамове на адкрыцці вучылішча 28.3.1789 Ц. абгрунтаваў неаб-ходнасць мудрага кіраўніцтва, шырокай ас-веты народа, удасканалення грамадства i самога чалавека, выклаў праект стварэння адукаванага грамадства. Ён адзначаў, што ва ўсіх старажытных i новых народаў асвета лічылася асноўнай апорай агульнага дабра-быту. Чалавек, якім кіруе святло навукі, ні-колі не зробіць нічога такога, што пярэчы-ла б яго асабістаму сумленню ці несла б шкоду Айчыне. Уся дзейнасць Ц. была прысвечана пашырэнню перадавой навукі i культуры. Бібліятэку вучылішча ён укам-плектаваў творамі рускіх i заходніх асветні-каў.

Літ.: Асвета i педагагічная думка ў Беларусі са старажытных часоў да 1917 г. Мн., 1985. С. 214.

(сапр. Пашкевіч Алаіза Сцяпанаўна; інш. псеўданімы М a ц е й Крапіўка, Гаўрыла з Полацка, Банадысь Асака, Тымчасовы i інш.; 15.7.1876—17.2.1916)

Беларуская паэтэса-рэвалюцыянерка. Нарадзілася ў фальварку Петчын Лідскага павета Віленскай губерні (цяпер Шчучынскі райн Гродзенскай вобл.). Скончыла Віленскае 7-юіаснае вучылішча В.Прозаравай (1901). Настаўнічала ў вёсцы. У 1902—04 вучылася на курсах ТТ.Лесгаф-та, у 1904 здала экстэрнам экзамены за курс Александраўскай жаночай гімназіі ў Пейярбургу. Вярнуўшыся ў Вільню, праца-вала фельчарам ў Нова-Віленскай баль-ніцы. Адна з заснавальніц i кіраўнікоў Бе-ларускай сацыялістычнай фамады. Ар-ганізоўвала рабочыя гурткі, пісала вершы, якія распаўсюджваліся як рэвалюцыйныя пракламацыі, выступала з прамовамі па-бе-ларуску на мітынгах i сходах. У маі 1905 была дэлегаткай ад віленскіх работніц на з'ездзе жанчын у Маскве. Зімой 1905 актыў-на ўдзельнічала ў рэвалюцыйных маніфе-стацыях у Вільні, у падзямеллі бальніцы трымала шапірограф. Каб пазбегнуць судо-вай адказнасці, у канцы 1905 эмігрыравала ў Галіцыю. Жыла ў Львове, вучылася на філасофскім факультэце Львоўскага уні-версітэта. У 1906 у Жоўкве (каля Львова) у друкарні базыльянскага манастыра надру-кавала зборнікі вершаў «Хрэст на свабоду» i «Скрыпка беларуская». Нелегальна прыяз-джала на радзіму, удзельнічала ў выданні га­зеты «Наша доля», у першым нумары якой надрукавала апавяданне «Прысяга над крывавымі разорамі». Захварэла на сухоты i выехала ў Закапане (Польшча). У 1908—09 жыла ў Кракаве, вучылася на гуманітарным аддзяленні Ягелонскага універсітэта, была членам рэвалюцыйнай арганізацыі моладзі універсітэта «Спуйня» («Згуртаванасць»). Дзеля атрымання навуковай ступені выка-нала працу «Батлейкі на Беларусі і ix су-вязь з польскай драматычнай літаратурай». У 1911 выйшла замуж за С.Кайрыса i вяр-нулася на радзіму. 3 тэатрам Х.Буйн'щкага як актрыса ездзіла па Беларусь У 1912 у Вільні, Нова-Вілейцы і Лідзе арганізавала некалькі тайных беларускіх школ. У 1914 у Мінску заснавала i рэдагавала беларускі ча-сопіс для дзяцей i моладзі «Лучынка». У час 1-й сусветнай вайны міласэрная сястра ў тыфозным салдацкім бараку ў Вільні.

Пісаць пачала ў 1902 пад уплывам Ф.Ба-гушэвіча. У «Каляднай пісанцы на 1904 год» i «Вілікоднай пісанцы» (абедзве 1904) надрукавала вершы «Мужыцкая доля», «Мужык не змяніўся», «Нямаш, але бедзе», «Музыкант беларускі», прасякнутыя спачу-ваннем цяжкай долі селяніна. Шырока карысталася народна-песеннай сімволікай (вобразы музыкі, скрыпкі, дудкі). Рэвалю-цыя 1905—07 стала для яе творчым імпуль-сам. Для яе твораў гэтага перыяду характэр-ны публіцыстычная завостранасць, рэвалю-цыйны пафас, прамоўніцкія інтанацыі, ме-тафарычнасць i алегорыя. Вершы «Мора», «Хрэст на свабоду», «Вера беларуса» i інш. сталі хрэстаматыйнымі, заклік&іі народ да барацьбы з царызмам, выкрывалі злачын-ствы самаўладства, рэвалюцыя ў ix параў-ноўвалася з магутнай стыхіяй. Упершыню ў беларускай паэзіі стварыла вобраз рабо-чага, які ідзе наперадзе з чырвоным сцягам («Пад штандарам»). Асобны перыяд у твор-часці Ц. складалі вершы 1908—14, дзе пе-раважалі матывы грамадзянскай журбы i смутку, тугі па радзіме, выявілася засяро-джанасць на долі адзінокага чалавека, зва-рот да фальклорных вобразаў («3 чужыны», «Грайка», «На магіле», «На чужой старон-цы», «Арлы-брацця, дайце скрыдлы», «Сірацінка», «Вясковым кабетам», «Гадан-не» i інш.). Ц. — адна з пачынальнікаў бела­рускай прозы. Яе апавяданні прасякнуты гуманізмам, спачуваннем да чалавека працы, непрыняццем несправядлівасці («Навагодні Ліст», «Зялёнка», «Міхаська», «Асеннія лісты», «Лішняя»). Выступала як публіцыст (арт. «Наша народная белару­ская песня», «Як нам вучыцца», «Папа-раць-кветка» i інш.). Нарысіст («Успаміны з паездкі ў Фінляндыю», «3 дарогі»), да-следчыца беларускага народнага тэатра (брашура «Праграма для збірання матэрыя-лаў аб батлейках на Беларусі», Вільня, 1910). Звярталася да моладзі з заклікам ша-наваць родную мову, рыхтаваць сябе да грамадскай работы («Да вясковай моладзі беларускай», «Шануйце роднае слова», «Аб душы маладзёжы»). Аўтар «Першага чытан-ня для дзетак-беларусаў» (1905).

Тв:. Творы. Мн., 1976.

Літ:. А. (Н а в i н a A.) Памяці «Цёткі»: (У гадаўшчыну смерці // Гоман. 1917, 6 лют.; Хлябцэвіч Я. Цётка // Полымя. 1924. № 3; Мілючанка М. Грамадская i літаратурная дзейнасць Цёткі /Алойзы Пашкевічанкі-Кай-рыс): 1916—1936. Вільня, 1936; А р а б е й Л. Цётка. Мн., 1956; Я е ж. Стану песняй. Мн., 1977; Бярозкін Р. Постаці. Мн., 1971.

Язэп (?—1921 ?)

Лексікограф. Жыў i працаваў у маёнтку Прусін на Магілёўшчыне. Амаль 40 гадоў свайго жыцця прысвяціў распрацоўцы i складанню 16-томнага «Беларуска-польска-рускага слоўніка», які так i застаўся нявы-дадзеным. Частка яго рукапісу (7108 старо-нак) зберагаецца ў бібліятэцы АН Літвы (частка на літары В, Н, О, Р страчана ў га­ды 2-й сусветнай вайны). Рукапіс слоўніка памерам у 636 аўтарскіх аркушаў уключае каля 200 тыс. агульнаўжывальных слоў, уласных асабовых імён, назваў дзяржаў, га-радоў i мясцовасцей. У слоўніку змешчаны таксама пашыраныя запазычанні з іншых моў. Пры перадачы слоў вытрыманы най-важнейшыя фанетычныя асаблівасці бела-рускай мовы (аканне, яканне, дзеканне, цеканне), адлюстравана афіксальнае сло-ваўтварэнне. Слоўнік Ц. адыфаў важную ролю ў стварэнні перакладных руска-бела-рускіх i беларуска-рускіх слоўнікаў, скла-дальнікамі якіх бьші М.Багікаў i С.Некра-шэвіч. Працу Ц. высока цаніў М.Федароў-скі. У 1909—12 Ц. друкаваў допісы ў газе-це «Наша ніва» пад псеўданімам Язэп Бу­рачок.